شورجە، ژ سەردەمێ عەباسیان وەرە تا ئەڤرو سەنتەرەكێ بازرگانییە
- 30-08-2018, 00:00
عەبدولجەبار ئەلعیتابی
و، صباح كوردستان
گەلەك بوچوون بۆ ناڤێ شورجە هەنە، ئەڤا بازاری ناڤێ خوە ژێ وەرگرتی و زێدەتر ژ دەهـ چەرخان پێ ناسیار بووی، هندەك دبێژن هندەك مرۆڤان سەرشوویەك لێ دروست كربوون و بیرەكا ئاڤا سویر لێ هەبوو و پشتی بورینا دەمی و ناڤداربوونا سەرشوویێ، ئەڤ ناڤە ل سەر هاتیە دانان و هندەك ژ بازارێ عەتاران و تا ئەڤ ناڤە ل سەر هەمیێ بلاڤە بووی
سەرەرای پێشكەفتنا بازاران و زێدەبوونا وان و ناڤ لێ ئینانێن نوو، بەلێ چ كارتێكرن ل بازارێ (شورجە) نەبووینە و هەر مایە ئێكەمین جهێ خەلك ژ بۆ بازاركرنێ قەست بكەتێ و ئەڤە ژی نەبتنێ ل بەغدا، بەلكو لهەمی دەڤەرێن عیراقێ، تایبەت ژی بۆ وان ئەڤێن كاری لێ دكەن و پاریێ خوە یێ ژیانێ لێ پەیدا دكەن، كو هێشتا هەلگرا ئازارێن هەژارانە و خەمێن وان و دەرگەهێ ژیارێ لبەر وان هێلایە ڤەكری.
هزار سال
تا نوكە ژی بازارێ شورجە خوە ل بەر هروبا و گوهورینان گرتیە و زێدەترە ژ هزار سالان، خوە ل بەر چەرخ و فەلەكێ گرتیە، سەرەرای شێوازێ وێ، ئەگەر رەنگێ وێ و نەخشەیێ وێ و چەندین ساخلەتێن وێ یێن دی هاتبنە گوهورین، ژ ئەگەرێ ئاگر تێبەربوون و خرابكرن و كەڤن بوونێ، بەلێ هێشتا بازارەكێ گەرمە و خەلك بەردەوام بۆ بدەستڤە ئینانا پەیداكرنا كەرەستێن وان دڤێن، چ یێن كوم بن یان تاك قەست دكەتێ، هەر وەكو تا نوكە ژی ژیارا گەلەك ژ خەلكی، ل سەر وێ یە و سەرەرای وان ئاستەنگیێن دكەڤنە بەر سینگا وان، بەلێ نانێ ژیارا خوە ژێ پیدا دكەن، ئەڤە د دەمەكیدا بازار د هندەك رۆژێن نەخوش را دەرباز ببوو و ژوان ژی، داخستنا (جاددا خولەفا) ب كونكریتی ژ ئەگەرێ پەقینێن تیرورستی، كو ژ ئەگەرێ وێ گەلەك ژ فروشیارێن بازاری بووینە قوربانی، بەلێ ئەو بازارەكێ مەزن و بەرفرهەیە و فرەهیا وی سێ جاددێن گرنگ ژ بەغدا بخوەڤە دگریتن و ئەو جاددە ژی هەر ئێك ژ جاددێن (ئەلرەشید و خولەفا و كیفاح)ن، زێدەباری وێ خوشییا ئەڤە چەندین سالە لێ هەی، هەر چەندە ژ ئەگەرێ ئابلوقا ئابوری ل سالێن نوتان و شەرێ بەعسییان و پەیدابوونا هەژاریێ دناڤ كومەلگەهێ عیراقیدا، ئەڤە ژی ئەگەر بۆ كو بازار ببیتە گێلەشوك و هەمی جورێن كەل و پەلان تێدا بهێنە فروتنێ و ل سەر رێكێن بازاری یێن بەرتەنگ و شوستەیێن جاددان، جورە بەرەللایەك تێدا پەیدا ببیت، كو بازار ل سەر رەخێن وێ دهێتە كرنێ و سەر ڤێ ژیرا، تو د كیرێ را بهێیە ناڤ بازاری، نابیت دێ هەست ب خوشیێ كەی ئەڤا د گەریانا دناڤا قولاچێن وێدا دكەڤنە بەرچاڤێن تە، كو بەرێخوەدانا جوانیا تشتێن لێكدایی و یێن بەرچاڤكری و برەنگەكێ سەرسورهێنەر و بێهنێن خوش ئەڤێن ژێ بلند دبن، نەخاسمە هەر تشتەكێ بكەڤیتە سەر هزرا مرۆڤی ل وێرێ بدەست دكەڤیت، دگەلدا ژی گازیێن فروشیاران، ئەڤێن دگەل ئاواز و پەیڤێن جوان بۆ گوهێن خەلكی، كو دهەمان دەمدا رەوشەكێ و گەرماتیەكێ ددەنە بازاری و گەلەك جاران ژی، دگەل ڤان ستران و گازییان، پەیڤێن پێترانكی و پەخشانكی هەنە و خوە زوو لدلێ مرۆڤی ددەن.
گوهورینێن بەرفرەهـ
(رەفعەت مەرهون ئەلصەفار) مێژووڤانێ تاخێن بەغدا، دبێژیت: "گوهورینێن بەرفرەهـ ب سەر بازارێ شورجەدا هاتینە، ئێكەم جار بازارەكێ كشتوكالی بوو و پاشی بۆ بازارێ رەیحانیان/ گولاڤان هاتە گوهورین و پاشی بۆ یا عەتاران و ل دووماهیێ ناڤێ شورجە لێ هاتە دانان، كو هەمی تشتەك لێ دهێتە فروتنێ". دبێژیت ژی: "بازارێ رەیحانیا، ژ گرنگترین بازارێن بەغدا بوون و فروشیارێن وێ ب بازرگانیا ماددێن بێهنێ و دەرمانكان د ناڤدار بوون، ژبەر گرنگیا مادە و كەرەستێن ناڤخویی د بازارێ واندا بۆ سەنتەرەكێ بازرگانی یێ چالاك ل بەغدا هاتە گوهورین، ئەڤە ژی د سەر دەمێ چەرخێن عەباسی یێن كەڤندا. تشتێ گرنگیا وێ زێدەتر ژی لێكری، شوورهێن وێ یێن دەرڤە بوون ژ (دار لخیلافی)، كو ل بەرامبەری وێ هاتینە ئاڤاكرن، ئەو ژی تەنشت گرنگترین سەنتەرێ كومەلایەتیە ل بەغدا خرەكێ، دگەل پەیدا بوونا سازیێن رەوشەنبیری و ئاینی ژی ل (دار لخیلافە) و تەنشتا وێ، وەك مزگەفتا كوچكێ (جامع القصر)، كو لڤێ دووماهیێ ب مزگەفتا خەلیفەی و پاشی ب مزگەفتا خولەفا هاتیە ناسكرن".
صەفاری زێدەتر گوت: "سەرەرای ناڤێ رەیحانییان ل سەر بازاری، بەلێ ل چەرخێن دووماهیێ و پشتی مەغولان بەغدا داگیركری بناڤێ (بازارێ عەتاران) هاتە گوهورین، ل چەخێ یازدێ ژی ناڤەكێ نوو و سەرسورمان ژی تێدا هەبوو ئەو ژی (شورجە) بوو و ئێكەم ئاماژە ژی بۆ پەیدابوونا ڤی ناڤی بۆ چەرخێ یازدێ كوچی ڤەدگەریت، دەما (ئولیا چەلەبی) گەروكێ توركی هندەك ناڤێن تاخێن بەغدا توماركرین و ژوان ژی بیر لناڤێ شورجە ئینایە و هاتنا ڤی گەروكی بۆ بەغدا دوو جاران بوویە و ئەو ژی ل ل سالا (1058 و 1063)ێدا ل ناڤەراستا چەرخێ یازدێدا بوویە."
رامانا شورجە
گەلەك بوچوون بۆ ناڤێ شورجە هەنە، ئەڤا بازاری ناڤێ خوە ژێ وەرگرتی و زێدەتر ژ دەهـ چەرخان پێ ناسیار بووی، هندەك دبێژن هندەك مرۆڤان سەرشوویەك لێ دروست كربوون و بیرەكا ئاڤا سویر لێ هەبوو و پشتی بورینا دەمی و ناڤداربوونا سەرشوویێ، ئەڤ ناڤە ل سەر هاتیە دانان و هندەك ژ بازارێ عەتاران و تا ئەڤ ناڤە ل سەر هەمیێ بلاڤە بووی، زاناناس دكتور (مستەفا جەواد و دگەل ویدا شەیخ جەلال ئەلحەنەفی) دبێژن، كو ئەڤ ناڤە ژ زمانێ توركی یان فارسی (شورە = ملح) هاتیە وەرگرتن و (جاهـ یان كاهـ = بۆ جهێ) هاتینە، بەلێ ماموستا (سالم ئەلالوسی) بوچوونەكا دی هەیە و ئەو ژی (لایەنەكێ مەزن ژ تاخێ شورجە، ئاشێن كونجیان لێ هەبوون و پاشی پەیڤ بۆ شیرجە هاتیە گوهورین و تا بوویە شورجە، بەلێ ڤەكولەر (عەبود ئەلشالجی) دبێژیت (ل سەر دەمێ عوسمانیا ل دەڤەرا رۆژهەلاتی یا بەغدا سەرشوویەكا زەلامان هەبوو و ناڤێ وێ سەرشوویا سویر بوو (حمام المالح) و خەلكێ (دەهانە) ڤیان سەرشوویەكا نوو ئاڤا بكەن و ڤیان ئاڤێ ژ رووبارێ دیجلەی بكێشنێ و ئاڤا وێ ئەڤا ژ بیرێ دهاتە كێشان كێمتر سویراتی تێدا بوو، ژبەر ڤێ ژی سەرشوو ب ناڤێ وێ یێ نوو (ئورە ـ جاهـ) هاتە گوهورین و رامانا وێ ب توركی یان كو كێم سووراتی و ناڤێ وێ بوو سەرشوویا شورجە و پاشی ناڤێ دەڤەرێ هەمیێ بۆ (دەڤەرا شورجە)".
جهێ شورجە
د نەخشەیێ وێ یێ دروستدا، بازارێ شورجە ژ تەنشت قوتابخانا مەرجانیە یا بەرنیاس ب مزگەفتا مەرجان ل سەر لایێ چەپێ ژ جاددا رەشید ل بەرامبەری بازارێ پەروك فروشان و جاددا (سمو ئال) دەست پێدكەت و پاشی بازار ل سەر فرەهیێ درێژ دبیت و بەرەڤ جادا خولەفا (جمهوریە) و درێژ دبیتە سەر جاددا كیفاح (شارع غازی) و بۆ تاخێ (كولات)، كو هندەك ژ ئاڤاهیێن وێ بۆ كوگەهان هاتینە گوهورین و بووینە جهێن فروتنا جگاران و پارە گوهوران، بەلێ پشتی ل سالا 1916 جاددا رەشید هاتیە دوو بەش كرن، گەلەك كارتێكرن ل بازاری بوویە، كو بەشەكێ وێ دگەل خوەدا بری و جاددا خولەفا ل سالا 1957ێ و شورجە كریە دوو بەر، كو گەلەك ژ قەبارێ وێ دگەلدا چوون و چەندین دكان و خانە و مزگەفت ژێ هاتینە خرابكرن و ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ سنووردار بوونا بازرگانیێ بتنێ بهندەك كەل و پەلانڤە و گوهورینا نەخشەیێ جهی.
تاخێ شورجە
تاخێ شورجە وەك دەڤەرەكا ئاكنجیبوونێ دەركەفتیە، كو لدوور بازاری دزڤریت و لدووماهیا چەرخێ سێزدێ كوچی ئاماژە بڤی تاخی هاتیەدان و خێزانێن بەغدادیێن بەرنیاس لێ ئاكنجی بووینە و وان د گەلەك بواراندا دەست هەبوو و ژوان ژی بازرگانیێ و بەلێ وەك دیار، ئەڤی تاخی گەلەك نە ڤەكێشا، ژبەركو ل دەستپێكا چەرخێ بیستێ وەك تاخەكێ ئاڤا نەهاتیە هژمارتن وەك تاخێن فەرمی ل بەغدا، بازار ژی دوان سالاندا ب سەر خانیانڤە هات و دا بۆ جهێن بازرگانی بهێنە گوهورین یان ببنە خانە پشتی كو شورجە بوویە سەنتەرەكێ بازرگانیێ مەزن و پێشكەفتی، ژبلی هندەك خانییان ل دەڤەرا (تەحتە ئەلتاق) ئەڤێن نزیك (خان مەرجانێ) ئەڤا ئەو ژی كەتیە بەر گوهورینان و بوویە جهێن بازرگانی.
بیردانكەكا چالاك
بیردانكا بازاری بدرێژاهییا هزار سالان یا تژی یە ژ ناڤان و روودان و مێژوویا بازاری ب پەخشینا خوە و سەنگا خوە و پەیوەندیا خوەڤە نیشانددەت، وەك تەئكید ژی كو بازار ژ چەرخەكی بۆ چەرخەكێ دی پێش دكەڤیت و بازار گەشێ دكەن و خانە و مزگەفت و سەرشوو و چایخانە بەرەڤ نەمانێ دچن و ژوان ژی چایخانا (قەدروی ئەلعیشە)، كو خواندەڤایێن مەقاما عیراقی قەست دكرنێ و ژوان ژی (حەسەن خەیوكە) ل سالا 1912 ـ 1962 ب هەڤالینیا هەڤالێ مەلایە ل 1901 ـ 1969 و بازاری هەر ژ دەستپێكا دروستبوونا خوە گەلەك ئاگر تێ بەربوون دیتینە و ئەو ژی ژ ئەگەرێن جودا، دەستپێكا وان ئاگران ژی ل سالا 512ێ كوچی و ئەو نە دووماهیا وێ بوو ژ بەر شورتێن كارەبێ، كو ئاگر ژیارا خەلكی ژناڤ دبەت بەلێ د بەرامبەردا رژدبوونا وان ل سەر كاری ژناڤ نابەت، لدوویڤ مێژوویێ ژی ئێكەم جار بازار هاتیە داخستن و بازرگانان تێدا جهێن خوەیێن بازرگانی تێدا گرتین، ل سالا 1939ێ دەما و جەنازێ (مەلك غازی) دا هێتە ڤەشارتنێ، ئەو ژی ژبەر كارێن تیروری كو گەلەك هەژار ژێ دبوونە ئامانج، ئەڤێن دناڤ بازاریدا كارێ فروتنێ بۆ خوە دكرن.
قوباد تاڵەبانی لەگەڵ باڵیۆزی فەڕەنسا کۆبووەوە
- سیاسی
- 07:25