(سوق لسەرای).. بیردانكەكا مللی ل سەر گوهورینێن ژیانا بەغدا دیدەڤانە

عەبدولجەبار ئەلعیتابی

و، صباح كوردستان

 دمێژوویا ژیانا وێدا، بازاری گەلەك ناڤ و دەنگیا خو وەرگرتیە، ژبەركو كەلتورەكێ‌ رەوشەنبیری بۆ خەلكێ‌ بەغدا بخوڤە دگرت و بیردانكەكا تژی پەرتوك و پەرتوكخانە هەلگرتیە و تا گرنگیا جاددا (موتەنەبی)  یا رەوشەنبیری دەركەفتی، بازار بەرە بەرە بۆ دوكانێن پەرگەهێ‌ هاتە گوهورین.

سەرەرای بەرتەنگیا قەبارێ‌ وێ‌، بەلێ‌ بازارێ‌ سەرای (سوق لسەرای)، ئێك ژ ناڤ و دەنگترین بازارێن بەغدایە، جوداهی دناڤێ‌ وێ و وێنێ‌ وێ‌ و جهێ‌ وێ‌ و مێژوویا وێدایە، كو بو زێدەتر ژ 350 سالان درێژ دبیت. پاشی تایبەتمەندییا كەل و پەلێن ل وێرێ‌ دهێنە فروتنێ‌، ئەو ژی پەرگەهـ، كو لهەمی جهان بوویە قیبلەگەها ئەڤێن قەستا قوتابخانێ‌ دكەن، بوویە جهێ‌ راكێشانا هەر كەسێ‌ گرێدان دگەل قەلەمی و كاغەزێ‌ و رەنگان و پێدڤیێت خواندنێ‌ هەبیت.

دمێژوویا ژیانا وێدا، بازاری گەلەك ناڤ و دەنگیا خو وەرگرتیە، ژبەركو كەلتورەكێ‌ رەوشەنبیری بۆ خەلكێ‌ بەغدا بخوڤە دگرت و بیردانكەكا تژی پەرتوك و پەرتوكخانە هەلگرتیە و تا گرنگیا جاددا (موتەنەبی)  یا رەوشەنبیری دەركەفتی، بازار بەرە بەرە بۆ دوكانێن پەرگەهێ‌ هاتە گوهورین.

راوەستیان ل بەر دەرگەهێن بازارێ‌ سەرای چ یێ‌ باكوری بیت یان باشوری، تو زێدەتر ژ جاددەكا خار و ڤیچا تەنگ نابینی و ل سەر رەخێن وێ‌ دوكانێن بچووك یێن فروتنا پەرگەهان و پەرتوكێن قوتابخانی و وێنێن شوونەواری هاتینە بلاڤكرن و مێزێن فروتنا كوڤارێن كەڤن، سندوق یان پیشانگەهێن شووشەی یێن بچووك بۆ ئەڤێن قەلەمێن حبری (پاندانی) سەخبێر دكەن و ئەڤێ‌ لوان بنێریت و ركوویا وان ل سەر بەردەوامیا پیشەییا وان، سەرەرای كێمیا كەسێن ڤی جورێ‌ قەلەمی بكار دئینن، كو سەردەمانەكی لدەف عیراقییان نیشانا جوانیێ‌ بوو.

دوكانێن بچووك بەلێ‌ جوان هاتینە دروستكرن، كو دیوارەكێ‌ تابوكێن كون كون (جمهوری)، برەخ دیوارێ‌ كەڤنێ‌ تابوكانڤە هاتینە دانان، بانێ‌ بازاری یێ‌ بلند ژی ژ (چینكوی یان ڤایبەر گلاسی) هاتیە دروستكرن، كو روناهیەكێ‌ ددەنە بازاری، ل سالا 1992ێ‌ دوبارە كار دبانیدا هاتیە كرن، دا كو زێدەتر بلند ببیت، عەرد ژی ب كاشی هاتیە راخستن، كو دەمەكی یێ‌ كونكریت كری بوو، درێژاهیا جاددێ‌ ژ 300 متران دەرباز نابیت و فرەهیا وی ژی سێ‌ مەترن ئەڤا مرۆڤ دناڤرا دەرباز دبن. توویێ‌ ژ پێرڤە و تو دشێی هزرێ‌ ددیمەنیدا بكەی و كور و كچان و ئەو بكەیف و دەیبابێن كەیفا وان ب زارۆكێن وان دهێت و ئەو بەرەڤ كرینا تشتێن ئەو دخوازن دچن، جیهانەكا پێدڤیاتیێن قوتابخانێ‌، ژلایەكی دی ژیڤە، تشتێن كەڤن ئەڤێن تایبەتمەندیا خوە ب تامەكا كەلتوری دكەڤنە بەرچاڤ، تا ئەوێن عەردی د رائێخن، بۆ فروتنا كوڤار و پەرتوكێن كەڤن، پەرتوكێن قوتابخانێ‌ و ئەڤێن هەنێ‌ بووینە ژێدەرێ‌ ژیارا وان.

 نابیت هەر كەسێ‌ دڤێ‌ جاددەیێ‌ را دەرباز ببیت، دێ‌ ل وی جهێ‌ تەماشەكەت، ئەڤێ‌ (ئەبو عەلی) لێ‌ كار دكر، فروشیارێ‌ پەرتوكان ئەڤێ نەخوێندەوار! ئەڤێ‌ 60 سال ژ تەمەنێ‌ خوە لڤی جهی بوراندین و ئەو  ژیارا خوە پەیدا دكەت! ل سالا 2014ێ‌ ئەو مریە و دیمەنێ‌ وی جهێ‌ سەرنج راكێشانێ‌ بوو و ئەوێ‌ دناڤ پەرتوك و كوڤارێن خوەدا و چاڤێ‌ وی لێ‌، ببو ئێك ژ شوونەوارێن  بازارێ‌ سەرای، هەر چاوان دیمەنێ‌ وێ‌ هژمارا مەزنا دچەرخێن بوریدا لڤێ‌ پارچەیا بچووك هاتن و چوون دكر، كو مرۆڤ پەرتوكان ل سەر رەفاتكێن دكانان دبینیت و لبەر سینگا دكانان ناڤێن پەرتوكخانان ب پیتێن جوان و بالكێش هاتینە نڤیسین، بەلكو دا بینی ئەو پەرتوكخانێن هەنێ‌ وەك هولەكا ئەدەبییا پێشكەفتی بوون و تێدا روونشتنێن ئەدەبی دهاتنە كرنێ‌ و بناڤ و دەنگترین ئەدیب و سیاسەتمەدارێن عیراقی لێ‌ دجڤیان و تێدا پەرتوك نزیكترین تشت بوو، ئەڤە ژی ئەگەرەك بۆ ژ بوو هەر كەسەكێ‌ هاتبا بەغدا و ڤیابا كەسێن ناڤ و دەنگ دیتبان، دا گرنگیێ‌ دەنە ڤی بازاری، ئێك ژ ڤان كەسان ژی (تاگور) بوو شاعرێ‌ هندیێ‌ مەزن و دیسان (لویس ماسیون) رۆژهەلاتناس و هەر دیسان (عائیشە عەبدولرەحمان) ئەدیبا مصری و (ئەحمەد حسێن ئەلزەیات) و (ئیبراهیم ئەلمازنی)، ئەڤە ژبلی ئەدیبێن عیراقی. پەیڤا سەرای ژی پەیڤەكا توركیە و بنیاتێ‌ وێ‌ فارسیە و (سەرای) یانكو (كوچك) دهێت، ئەڤ ناڤە ل عیراقێ‌ و وەلاتێ‌ شامێ‌ بەربەلاڤ بوویە و ئاماژێ‌ ددەتە فروشگەهـ و خانیێن ئاكنجیبوونێ‌، كو ل سەر دەمێ‌ حوكمرانیا عوسمانی كوچك لێ‌ هەبوون.

جهێ‌ بازاری

ئەڤ بازارە دناڤ ئێك ژ تاخێن بەغدا یێن كەڤندایە و ناڤێ‌ وێ‌ (جەدید حەسەن پاشا) بوو و نوكە ناڤێ‌ وێ‌ بوویە (تاخێ‌ ئەلرەشید 114)، لدویڤ وان ناڤێن ئەمیندارەتیا بەغدا داناین، دكتور (عیماد عەبدولسەلام رەئوف)، د پەرتوكا خوە (مەعالم بەغداد فی لقرون ئەلموتەئەخیرە)دا دبێژیت: "جاددا سەرای، جاددا (جەدید حەسەن پاشای) بخوە بوو، ئەڤ تاخێ‌ د كووراتیا مێژوویا بەغدادا، چ دی بكێر ناهێت ببیتە تاخەكێ‌ ئاكنجیبوونێ‌، دەم ب سەردا هاتیە و بۆ دوكان و كوگەهێن بازرگانی هاتیە گوهورین و رەوشا وێ‌ باشتر بوویە"، جهێ‌ بازاری ل (رەصافە)یە ل نزیك جاددا ئەلرەشید، ژ سەرێ‌ پرا كەڤن دەست پێدكەت و ئەو نوكە بوویە پرا شەهیدان و تا جاددا موتەنەبی ژلایەنێ‌ سەرایا حكومی درێژ دبیت.

گوهورینێن بازاری

د درێژاهیا مێژوویا وێدا گەلەك گوهورین ب سەر بازارێ‌ سەرایدا هاتینە و ژ دوو بەشان پێكدهێت، یێ‌ ئێكێ‌ ژ لایێ‌ رووباریڤە و ئەو لایەن ب مزگەفتا وەزیرڤە یە، لدووماهیا سەردەمێ‌ عوسمانیان ژی یێ‌ تایبەت بوو ب كەڤلانڤە و دگوتنێ‌ بازارێ‌ (سەراجین) یان كو بازار لدەستپێكا خوە، وێستگەهەكا بێهنڤەدانا كاروانیان بوو  و ژ دوو نهومان پێكدهات، نهوما عەردی یا تایبەت بوو ب خانا دەوارانڤە و پشتی هینگێ‌ ژی ئەو خانە بۆ ئاڤاهیێ‌ قوتابیان هاتە گوهورین، ئەڤێن بەری 100 سالان ل قوتابخانا (موستەنسریە) دخواندن و تا نوكە ژی ئەو جهـ تژی دوكانێن بەرگكرنا پەرتوكانە و كولانەكا بچووك  كو بۆ بازارێ‌ فورتنا تیتنێ‌ هاتیە گوهورین و پیچ پیچە بۆ پەرتوكخانە و پەرگەهان هاتیە گوهورین. ژێدەر باس دكەن كو (مەلا خدر) ئێكەم كەس بوو پەرتوكخانە ل بازاری سەرای ڤەكری و بازار ژ تیتنێ‌ بۆ مەزنترین بازارێ‌ پەرتوكان ل بەغدا هاتە گوهورین. ئەوی جهی هەڤركیەكا مەزن دناڤبەرا پەرتوك فروش و پیشەیێن كەڤلان و خودانێن پیشەییا پەرگەهان دیتبوو، ژبو زالبوونێ‌ ل سەر بازاری، هندەك دبینن كو لقەكێ‌ سیێ‌ ژی د بازارێ‌ سەرایدا هەبوو و ئەو ژی بازارێ‌ زێری بوو، كو لڤان سالێن دووماهیێ‌ نەمای، هندەك دبێژن مەلا خدری ل سالا 1870 و ژبەر رۆژناما (زەورا)، ناڤێ‌ پەرتوكخانا خوە كریە (زەورا) كو هینگێ‌ (مدحەت پاشای) ل حوزەیرانا 1869ێ‌ دەردئێخست، مێژووناس تەئكیدێ‌ ژی دكەن كو (مەلا خدر) ب (عەمیدێ‌) پەرتوكان و شێخێ‌ كاغەزان هاتبوو ناسكرن، ئەوی كار ل سەر پەرتوكێن كەڤن و دەست خەت و هندەك رۆژنامان دكر، مێژووناس دبێژن، گوهورینا مەزن ژی د پەرتوكخانێدا دەما مەلا خدری دەست ب هناردەكرنا پەرتوكێن (مصری و ئیرانی) كری و پەرتوكخانێ‌ گرنگیەكا بەرچاڤ وەرگرت و پاشی رۆژنامە و كوڤار ژی هناردەكرن، پشتی مرنا وی ژی، ژمارا پەرتوكخانان زێدە بوو.

بازار ل سالێن بیستا ژ چەرخێ‌ بووری

لدویف ئەوا گەروك (عەباس بەغدادی) د پەرتوكا خوەیا (بەغداد ل بیستان)دا نڤیسی، كا بازار بەری سەد سالان د چ رەوشدا بوو، ئەوی تەئكید دكر كو بازار بۆ دوو بەشان یا دابەشكری بوو و بەشێ‌ ئێكێ‌ بەرەڤ دەربازكرنا پرا كەڤن دچوو، بۆ سەرایا حكومی (قشلێ‌) و دادگەهان، د شیاندایە ئەڤا هەنێ‌ ژی ژ ئەنجامێ‌ پیشەییان بهێتە زانین، كو ب دوكانێن سەرێ‌ بازاری و یێن تایبەت ب (ئوتیكرنا تەربوشان)، ئەو ژ جوهییان بوون و ناڤدارترینێ‌ وان (یونا) و پاشی (هوستا مەجید) باشترین و شارەزاترین تێشت لێنەرێ‌ بەغدا بوو و خوارنگەها وی (خان كەبیر) بوو ل بەرامبەری بازارێ‌ (سەراجیین)، پاشی كوگەها (محەمەد كازم رزا) یێ‌ ئیرانی، ئێكەم كەسێ‌ قەلەمێن حبری (پاندانی) فروتین و دوكانا (ئیبراهیم ئەلسدایری) هەبوو، ئەڤ نازناڤە ژی یان كو ئێكەم كەسێ‌ سیڤاندە (سیدارە) ژ پەرۆكی دروست كرین، پاشی زێرنگری و پاشی هەر چار پەرتوكخانێن ناڤدار و ئەو ژی پەرتوكخانا عەرەبیە یا خودانێ‌ وێ‌ (نوعمان ئەلئەعزەمی) و پەرتوكا هەڤچەرخ یا خودانێ‌ وێ‌ (مەحمود حولمی) و پاشی پەرتوكخانا (عەبدولئەمیر ئەلحەیدەری) و پەرتوكخانا (عەبدولكریم خدر) و لدووماهیا سالێن بیستا (عەبدولحەمید زاهد) و برایێن خوە ژ نەجەف هاتن و پەرتوكخانەكا نوو ڤەكرن، لدووماهیا بازاری ژی فروشیارێ‌ خوناڤا مێویژان (شەربەت زەبیب) هەبوو و دگەل خوناڤێ‌، نانێ‌ (مەریس) و پەنیرێ‌ كوردان دفروت.

ل ئالیێ‌ دیێ‌ بازاری، پارە گوهور هەبوون و تیركێن وان یێن پارا و خشخشا ریالا (ماریاتریزا) یان مەجیدیێن عوسمانی و ب روپیان دگوهورین، دا كو خەلك بشێن بچنە ناڤ بازاری و تشتان بكرن، پاشی دكانا حەسونی (ئەبو لجوبن) هەبوو و بەرامبەری وی دكانا كەبابان (مولە خانە) و پاشی كوگەها (حەجی حسێن خەیوكە) یا مەزن، پاشی فروشیارێن نەعالێن (نەجدی و عیراقی) و ل باكوری فروشیارێن نەعالێن بەرهەڤ، پاشی مزگەفتا (فبلانیە) كو فروشیارێ‌ (كوبێ‌) ل بەر دەرێ‌ وێ‌ ناڤ و دەنگیا خوە وەگرتی و هەر ئەڤ لایەنە ب گوتار بێژێ‌ خوە (مەلا موستەفا) یێ‌ ناڤدار بوو و پاشی بازارێ‌ (ئەلئەترەقچیە) یێ‌ بچووك، كو حێسیلك و راخستی لێ‌ دهاتنە فروشتن و پاشی دكانا (شاشای) فروشیارێ‌ (بوبلین) یێ‌ ناڤدار ل بەغدا و پاشی خانا (حەریری) و خانا (جغان) و پاشی بازارێ‌ زێرنگرا و پاشی فروشیارێن دەمژمێرا و ناڤ و دەنگترینێ‌ وان (موشی ئەلساعتچی) و بازار درێژ دبیت تا مزگەفتا وەزیر و قەهوا وێ‌ یا زڤروك و ئەو ب دروستكرنا نەرگلیێ‌ یا بناڤ و دەنگە و پاشی خانا (باجەجی) و تا دگەهیتە بازارێ‌ مەصبەغێ‌.