(ئوم لتبول).. دەڤەرا قەرەچان، ئەڤا گەلەك چیڤانوك ل سەر دهێنە گوتن!

عەبدولجەبار ئەلعیتابی و، صباح كوردستان دەڤەرا (ئوم لتبول) دكەڤیتە روژئاڤایێ‌ بەغدا ل كەرخ، د بەرێدا چ سنوور نەبوون، بەلێ‌ پشتی سالا 1958ێ‌ زەعیم (عەبدولكەریم قاسم)ی عەرد ل سەر خەلكی بلاڤكر و تاخێن ئاكنجیبوونێ‌ ل سەر هاتنە ئاڤاكرن و هەر ژ (حەی لیەرموك و حەی لقادسیە و  و تا دگەهیتە حەیی لعامل) ئەڤا دكەڤیتە بەرامبەری (ئوم لتبول)، ئەڤان تاخان رەخێن وێ‌ ئینانە بەرچاڤ و پێشكەفتن بخوڤە دیت، بەلێ‌ نوكە ئەو پێشكەفتن بتنێ‌ خوە دمزگەفتێدا دبینیت   ناڤێ‌ وێ‌ هێشتا جهێ‌ گومانێ‌ یە و پسیاران دروست دكەت، ئەو ناڤەكێ‌ مللی یە و هەر زوو ناڤ و دەنگیا خوە وەرگرتیە و بوویە ناڤەكێ‌ فەرمی، بەلێ‌ ئەو پسیارا بۆ سالێن درێژ پسیارا مایە بێ‌ بەرسڤ و تا نوكە ژی: ئایا ئەو دایك كیە؟ دایكا تمبلكێ‌ (ئوم ئەلتبول) ئەوا تمبلكێ‌ لێددەت و بو كێ‌؟ ئایا ئەو ناڤە یان ژی سالوخەتەكە و ژبەر ئەگەرەكی لێ‌ هاتیە ناڤكرن؟ بكریار ژی سالوخەتە، نازناڤەكێ‌ هەر هوویە و چاوان عیراقێ‌ دفێرن بۆ دانانا ناڤێن ژڤی رەنگی، بەلێ‌ ئەڤی جهی ژی ئەڤ تایبەتمەندیە هلگرتیە، ئەڤ دەڤەرە پێ‌ دهاتە ناڤكرن و پاشی ل سەر نەخشەیێ‌ روودان و جوگرافیایێ‌، ناڤ و دەنگیا خوە زیدەتر لێكریە. نە بتنێ‌ ئەو دەڤەر ناڤێ‌ (ئوم ئەلتبول) دهەلگریت، بەلكو زوم كەفتیە سەر (مزگەفتێ‌) ژی ئەڤا ناڤێ‌ خوە ژێ‌ وەرگرتی و پێ‌ ناڤ و دەنگ بوویی، هەر چەندە دووهەڤیەكێ‌ لدەف گەلەكان دروست دكەت، كو (مزگەفت) بۆ پەرستنا خودێ‌ یە و (تبول) بۆ كەیفێ‌ یە!!، ئەڤ جهێن دەوروبەر ژی بووینە باژێرك و ناڤێن خویێن تایبەت هەنە و سەروسیامیێ‌ كەڤن گوهوریە و نوكە یا ئاكنجی یە و ئاڤاهیێن جوان لێ‌ هاتینە دروست كرن، عەردێ‌ وێ‌ یێ‌ بەرچاڤ بوو و تا چەرخێ‌ مەلەكی ژی ژ دەڤەرا (حارسیە) نەدبوری، كو ب چەند كیلومەتران ژ باكورێ‌ (ئەوم لتبول) دوورە، پشت وێ‌ ژی چ ئاڤاهی نینن، بتنێ‌ هندەك عەرد و كەند و كورێن جودا لێهەنە و پاشی دەڤەرا (ئوم لتبول) بوویە گورەپانەكا هاڤێشتنا گوللەیان، ئەڤا هێزێن چەكدارێن عیراقی بۆ راهێنانێ‌ بكار دئینا، تایبەت ژی ل سالێن پێنجییان تا سالا 1964ێ‌، دەما دەست ب ئاڤاكرنا مزگەفتێ‌ هاتیەكرن.   جهێ‌ وێ‌ دەڤەرا (ئوم لتبول) دكەڤیتە روژئاڤایێ‌ بەغدا ل كەرخ، د بەرێدا چ سنوور نەبوون، بەلێ‌ پشتی سالا 1958ێ‌ زەعیم (عەبدولكەریم قاسم)ی عەرد ل سەر خەلكی بلاڤكر و تاخێن ئاكنجیبوونێ‌ ل سەر هاتنە ئاڤاكرن و هەر ژ (حەی لیەرموك و حەی لقادسیە و  و تا دگەهیتە حەیی لعامل) ئەڤا دكەڤیتە بەرامبەری (ئوم لتبول)، ئەڤان تاخان رەخێن وێ‌ ئینانە بەرچاڤ و پێشكەفتن بخوڤە دیت، بەلێ‌ نوكە ئەو پێشكەفتن بتنێ‌ خوە دمزگەفتێدا دبینیت، ئەڤا ل رەخێن وێ‌ ژ رۆژهەلاتیڤە حەی  لقادسیە و روژئاڤای حەی (ئەلداخلیە) و ژ باكوریڤە سكێ‌ شەمەندەفرێ‌ ل یەرموك و دەڤەرا ب ناڤێ‌ (ئەلئەربەعە شەوارع) هاتیە ناڤكرن و ژ باشووریڤە حەی لعامل، كو جاددا فروكخانێ‌ دئێختە دناڤدا كو مزگەفت برەخڤەیە، كو ئێكەم رێكە بەرەڤ جاددا بلەز یا بەرەڤ فروكخانا بەغدا یا دەولیڤە دچیت و مزگەفت ل سالێن حەفتێیان، یا تایبەت بوو و هەمی دەمان یا ڤەكری بوو و قوتابی دشییان قەستا ناڤ باخچێن وێ‌ بكەن و لناڤ بخوینن.   پروپاكندە و چیڤانوك ناڤێ‌ (ئوم لتبول) گەلەك پروپاكندە و چیڤانوك دگەل خوە هەلگرتینە و دناڤ خەلكیدا دبلاڤەنە، ژوان ژی، دەولەتێ‌ دڤیا فەرمانگەهەكێ‌ یان كوچكەكا سەروكاتیێ‌ ئاڤا بكەت و كومپانیان چەند دەست ب كارێ‌ ئاڤاكرنێ‌ كربانە، دەنگێ‌ لێدانا تمبلكێ‌ لوی جهی دهات، دگوتن (ئەجنەكێ‌ چاك) ل وێرێ‌ هەیە و ل سەر ڤێ‌ باوەریێ‌ ژی، حكومەتێ‌ بریاردا مزگەفتێ‌ ل وی جهی ئاڤا بكەن و دەنگێ‌ لێدانا تمبلكێ‌ هەر ژ هینگێ‌ راوەستیایە!!، هندەك ژی هزردكەن كو گوهلێبوونا دەنگی و لێدانا تمبلكێ‌ ل وێ‌ دەڤەرێ‌ ئاماژەیە كو ئەجنە لوێ‌ دەڤەرێ‌ هەنە و گەلەك چیرۆك ل سەر ئەجنە و چاكان، دهێنە ڤەگێران. دگەل ڤان چیرۆكان ژی ئەڤێن ب ناڤیڤە هاتینە لبەركرن، هندەك بوچوونێن دی هەنە و پشت بەستنێ‌ ل سەر گوتوی دكەن و نە راستییان، وەك هندەك ناڤی بۆ قوپێن مزگەفتێ‌ دزڤریننن كو وەكی وێنێ‌ تمبلكانە، ژبیركرینە ژی كو ئەو ناڤ بەری ئاڤاكرنا مزگەفتێ‌ هەبوویە. هندەكێن دی ژی باوەردكەن كو عەردێ‌ مزگەفتێ‌ د سەردەمێ‌ مەلیكاندا، گورەپانا راهێنانا سەربازان بۆ و ل سەر هاڤێشتنا گوللەیان، دەما راهێنان دهاتنەكرن ژی، ل بەراهیێ‌ و دووماهیێ‌ ژی تمبلك دهاتە لێدان. دیسان ئەو جهـ بۆ سێدارەدانا ئەفسەرێن تاوانبار بوو ب گوللەیان دهاتنە كوشتن و ئەڤە ژی ب لێدانا تمبلكێ‌ دهاتە كرنێ‌، بوویە ناڤێ‌ (ئوم لتبول) ل سەر هاتیە دانان، ئەڤێ‌ گوتنێ‌ ژی چ راستی ژ بو نینن، ئەگەر ئەم باس ل گوتنێن وان بكەین ئەڤێن دبێژن دەنگێ‌ قوتانا تمبلكێ‌ ب شەڤێ‌ دهاتە بهیستن و نە ب رۆژێ‌.   راستییا ناڤی راستیا وێ‌.. ئەو جهێ‌ تا سالێن چلان ژی ژ چەرخێ‌ بوری دكەفتە دەرڤەی سنوورێن باژێرێ‌ بەغدا، نەجهەكێ‌ ئاكنجی بوو و نە ب مرۆڤان و نە ژی ئەجنان، بتنێ‌ دەڤەرەكا بەردریایی یا فرەهـ بوو، ل رەخێن وێ‌ ژی چ ل ئالیێ‌ (ئەلبەیاع) یان (حەی لعامل) چەم هەبوون، بەلێ‌ هندەك خێزانێن قەرەچان ئەڤێن ب (كاولیا) دهێنە ناڤكرن لێ‌ دژیان، ژ رەوشت و تیتالێن ڤان خێزانان ژی، ب شەڤێ‌ ئاهەنگێن سەمایێ‌ و سترانان دگێران، یا بەرنیاس ژی ژ قەرەچان، كو ئەو د ئاهەنگێن خوەدا تمبلكێ‌ دقوتن و كا چ ئامیرێن دیێن موزیكێ‌ هەین دژەن یان كو وان گەلەك ئاهەنگ دگێران و دناڤ وان ئاهەنگاندا ژنێن وان سەما دكرن و ستران دگوتن و تا لدەف كەسێن بیانی ژی و ئەڤە ژی ل بەر دەنگێ‌ تمبلكێ‌ دهاتە كرن و ئەڤ دەنگە ژی د بێدەنگیا شەڤێدا، ل جهێن دوور دچوو گوهێن خەلكی، ئەڤێن دوور و ئەڤێن رێڤینگ ژی دوان جهانرا دەرباز دبوون، گوهـ ل دەنگێ‌ قوتانا وان تمبلكان دبوو و ژبەر ڤێ‌ ژی ناڤێ‌ وی جهی بوویە (ئوم لتبول).   كوما روودانان ڤی جهی كومەكا روودانان بخوەڤە دیتینە، ژوان سێدارەدانا بژارەیەكا ئەفسەرێن (قەومی و بەعسی)، پشتی هەولێن كودەتایێ‌، ئەڤا عەقید (عەبدولوەهاب ئەلشەواف) دژی زەعیم (عەبدولكەریم قاسم)ی ل سالا (1914 ـ 1963)ێ‌ پێرابووی، ل گورەپانا (ئومو لتبول) ئەو ب گوللەیان هاتە كوشتنێ‌ و دگەلدا ژی، هەڤالێن وی (نازم ئەلتەبەقجلی و رەفعەت ئەلحاج سری)، ئەو ژی ل سپێدەهیا رۆژا 20ی ئەیلولا سالا 1959ێ‌، پشتی حوكمێ‌ سێدارەدانێ‌ ژ دادگەها سەوری یان بناڤێ‌ (دادگەها ئەلمەهداوی) دژی سەركردێن كودەتایێ‌ هاتیە دەركرن، كودەتایا 8ی شوباتا سالا 1963ێ‌ و دەست ب سەرداگرتنا رژێما عەبدولكەریم قاسمی، كودەتاچییان بریاردان مزگەفتەكا مەزن لوی جهی دروست بكەن، وەك رێزلێنان بۆ وان ئەفسەران و ل سالا 1966ێ‌ دەست ب ئاڤاكرنا وێ‌ مزگەفتێ‌ هاتەكرنێ‌ و ل سالا 1968ێ‌ بدووماهی هات و ل سەر رەنگێ‌ مزگەفتا (سەلاحەددین ئەلئەیوبی) ل مسرێ‌ هاتە ئاڤاكرنێ‌ و برەنگەكێ‌ مەزنتر. ل سەر دەمێ‌ (ئەحمەد حەسەن بەكر)ی، سەروكێ‌ بەرێ‌ یێ‌ عیراقێ‌ ل سالا (1914 ـ 1982)، روفاتێن (تەبەقجەلی) و هەڤالێن وی ژ گورستانا (غەزالی) هاتنە دەرئێخستن و ل جهەكێ‌ تایبەت ب شەهیدانڤە، ل مزگەفتا (ئوم لتبول) و درێ‌ و رەسمەكێ‌ سەربازیدا هاتنە ڤەشارتنڤە، هەر چاوان ل سالێن نوتان پەیكەرەك ل جاددا گشتی ل ئالیێ‌ رۆژهەلاتی یێ‌ مزگەفتێ‌ بۆ وان هاتە دانان و هەمی ژی پشتی نیسانا سالا 2003ێ‌، هاتنە خرابكرن. دیسان چەندین گورێن دی ژی ل وێرێ‌ هەبووینە و ژ ئەنجامێ‌ سەرهلدانا سەربازگەها رەشید ل رۆژا 3ێ‌ تیرمەها سالا 1963ێ‌ ب سەركردایەتیا شەهید (حەسەن سەریع)، ئەفسەرێ‌ پولێ‌ و كومەكا هەڤالێن ویێن سەربازی و مەدەنی، دژی كودەتایا رەشا شوباتا سالا 1963ێ‌ و ئێك ژوان كەسێن لوی جهی هاتینە شەهیدكرن (تالب ناجی ئەبو لدەكە) بوو و سەربازەكێ‌ خوبەخش بوو ژ باژێرێ‌ نەجەف، كو وی دگەل هەڤالێ‌ خوە (نزار حەبیب ئەلئەعرەجی)، رولەكێ‌ كارا د ئامادەكرن و جێبەجێكرنا سەرهلدانێدا هەبوو و پاشی ب گوللەیان هاتە كوشتنێ‌، پشتی نیڤا لەشێ‌ ویێ‌ بنی ل بەرامبەری مزگەفتا ئوم لتبول كرینە دكورەكا كولایدا ، لدویڤ وێ‌ ناما دكتور (محەمەد حەسەن ئەلئەعرەجی) ل سالا (1949 ـ 2010)ێ‌ ئاماژە بۆ دای.   مزگەفتا ئوم لتبول قەبارێ‌ وێ‌ دگەهیتە 2,5000م2 و ئاڤاكرنا وێ‌ بۆ سالا 1968ز دزڤریت و سالوخەتێن وێ‌، دوو بلندگوو لێ‌ هەنە و بلنداهیا بلندگویێ‌ 40 مەترن و سێ‌ قوبە ل سەر هەنە و تابوك د ئاڤاكرنا وێدا هاتینە بكارئینان ئەندازیارێ‌ ئاڤاهیان (عەدنان یوسف ئەلقودسی) پێرابوویە و ئەو نوكە ل تومارا دیوانا ئەوقافێ‌ بناڤێ‌ مزگەفتا (ئەوم لتبول) هاتیە توماركرن، ئەڤ ناڤە ژی بۆ وێ‌ گورەپانێ‌ ڤەدگەریت یا مزگەفت ل سەر هاتیە ئاڤاكرن و دكەڤیتە رەخێن دەڤەرا یەرموك و ئەو نزیكترین مزگەفتە ل سەر جاددا بلەزا ل سەر رێكا فروكخانا بەغدا یا دەولی. ئەنجومەنێ‌ وەزیرێن عیراقێ‌ لوی دەمی د روونشتنا خوەیا سالا 1963ێ‌ و ژمارە 67دا، وەزیرێ‌ باژێرڤانیێ‌ راسپاردن كو رابیت بدانانا نەخشەیەكی و لیژنەك ب سەروكاتیا وەزیرێ‌ باژێرڤانیێ‌ بهێتە دروستكرن و نوونەرێن وەزارەتا بەرگریێ‌ و ئاڤەدانیێ‌ و تەندروستیێ‌ و پەروەردێ‌ و ئەوقافێ‌ دگەلدا بن بۆ جێبەجێكرنا پرۆژەی و وەزارەتا ئەوقافێ‌ خەرجیا پروژەی بخوەڤە بگریت، ژبەر ڤێ‌ ژی ئەندازیار (عەبدولسەلام ئەحمەد) ژ وەزارەتا ئەوقافا مسرێ‌ هات و نەخشەیێ‌ مزگەفتێ‌ ل سەر شێوازێ‌ مزگەفتا صەلاحەددین ل مسرێ‌ دروستكرن، بەلێ‌ برەنگەكێ‌ مەزنتر.   شەرێ‌ ئوم لتبول ل نیسانا سالا 2003ێ‌ ل گورەپانا (ئوم لتبول)، شەر دناڤبەرا هێزێن ئەمریكی و هێزێن حەرەس جمهوری و هندەك شەركەرێن عەرەبدا دروست بوو، پشتی هێزێن ئەمریكی هاتینە ناڤ بەغدا و ل 18ی نیسانێ‌، صەدامێ‌ گور بەگور، شەڤەكا خوە ل مزگەفتا ئوم لتبول بوراندی، پشتی ژ كونجا وییا نهێنی ل حەی شورتە، كو سێ‌ كیلومەتران ژ مزگەفتا ئوم لتبول دوورە ڤەگوهاستینە وێرێ‌ و دهەولدانەكا نەیا سەركەفتیدا ژلایێ‌ ویڤە، بۆ هاندانا حەرەس جمهوری و هندەك شەركەرێن عەرەب، كو شەرێ‌ هێزێن ئەمریكی بكەن، كو تانك و دەبابێن ئەمریكی بەرەڤ گورەپانا ئوم لتبول دهاتن،  هندەك سەرهاتی ژی بەحسا ئێك ژ سەركردان دكەن كو ناڤێ‌ وی لیوا (سەیفوددین لراوی) ببو، دەما بریارا ڤەكێشانا هێزێن خوەدایی، صەدامی جابا وی هنارت و ل گورەپانێ‌ كوشت و بریاردا ل وێرێ‌ بهێتە ڤەشارتن، بەری نامەكێ‌ بنێریت كو هەر كەسێ‌ پاشەكشیێ‌ بكەت، دێ‌ چارەنڤیسێ‌ وی وەك یێ‌ راوی بیت.