ناتوندوتیژی .. چەکی چاکەکاران دژی چەکی خراپەکاران

عەدنان سەباح و/صباح کوردستان چەکی ئاگرین سەر بە دوو بەرەی هاوپەیمان‌و پشتیوانە؛ لایەنێکیان کە چەک بەرهەمدەهێنێت باش دەزانێت کە ئەو ئامڕازی مەرگ‌و کوشتن‌و ماڵوێرانی دروست دەکات، ئەوەش کە بەکاریدەهێنێت، بەرژەوەندیی هەیە لە بەکارهێنانی ئەم چەکە وێرانکەرانەدا، ئەم بەرژەوەندییەش بەبێ ئایدیۆلۆژیاو جیهانبینی تایبەت ئەنجام نادرێت ئەربابی پیشەسازی مەرگ و بەرهەمهێنەرو بازاڕگەرمیکەریی چەک هیچیان لە خەڵکە بەراییە گۆشتی مرۆڤخۆرەکان جیاواز نیە، ئەوە نەبێت کە کەڵبەی ئەوانیان گۆڕیوە بە چەکەکانی خۆیان. لە هەموو جەنگێک یان ململانێیەکدا، بگرە لە هەموو گفتوگۆیەکدا، لایەنەکان چەکی جۆراوجۆر بەکاردەهێنن بۆ سەرکەوتن بەسەر یەکتریدا، بە گشتی چەکەکانیان جیاوازن‌و ڕۆڵ‌و ئاست‌و ئامانجی جیاوازیان هەیە. بۆ نمونە، چەک هەیە بۆ داکۆکیکردن لە هەڵوێستێکی دادپەروەرانە یان مافێکی بزربوو بەکاردەهێنرێت، چەکیش هەیە بەپێچەوانەوە بۆ دزین یاخود دەسبەسەرداگرتن یان قەدەغەکردنی مافی ئەوانیتر بەکاردێت، یاخود سەلماندنی هەڵوێستێک کە هیچ پەیوەندییەکی بە دادپەروەرییەوە نیە. جۆرە چەکێکی دیکەش هەیە کە لەپێناو خۆیدا دروستکراوە، وەک کاڵایەک بۆ فرۆشتن، ئەمە وەک هەر کاڵایەکی دیکە وایەو بەرهەمهێنەرەکەی بەلایەوە گرنگ نیە کێ بەکاریدەهێنێت‌و ئامانجی چیە؛ ئەوەی بۆ ئەو گرنگە بازاڕگەرمیی‌و فرۆشتنی کاڵاکەی چەند بتوانێت، لەگەڵ بەرهەمهێنانەوەی بەرهەمەکەی جار لەدوای جار. بەرهەمهێنەری ئەم چەکە بەردەوام تێدەکۆشتێت تا بازاڕەکان بەرهەمەکەی بخەنە ڕوو بۆ فرۆشتن. کەواتە، چەکی ئاگرین سەر بە دوو بەرەی هاوپەیمان‌و پشتیوانە؛ لایەنێکیان کە چەک بەرهەمدەهێنێت باش دەزانێت کە ئەو ئامڕازی مەرگ‌و کوشتن‌و ماڵوێرانی دروست دەکات، ئەوەش کە بەکاریدەهێنێت، بەرژەوەندیی هەیە لە بەکارهێنانی ئەم چەکە وێرانکەرانەدا، ئەم بەرژەوەندییەش بەبێ ئایدیۆلۆژیاو جیهانبینی تایبەت ئەنجام نادرێت. ئەوەی سەیرە ئەم چەکە کوشندانە سەرەتا لای گیانەوەرەکان بەکارهاتووە! لێکۆڵێنەوە مێژووییەکان ئاماژە دەکەن بۆ ئەوەی یەکێک لە جۆرەکانی شەمپانزی هاوشانی مرۆڤی سەرەتایی ژیاوە، شتێکی وەک ڕمی بەکارهێناوە بۆ ڕاوەدوونانی گیانەوەری "گلاگۆ" کە بەناوی "منداڵی دارستان"ەوە ناسراوە. دواتریش مرۆڤ یەکەمین چەکی دروستکردووە، ناوی "ئەتلاتل" یان کڵاشینکۆفی چاخی بەردینی لێنراوە، جۆرە ئامێرێکە ڕم دەهاوێژێت‌و لەماوەی ٤٠ بۆ ٢٥ هەزار ساڵی پێش زایین بەکارهاتووە بۆ ڕاوکردنی گیانەوەران. یەکەمین هەوڵ بۆ هەڵگرتنی چەک، بە مەبەستی پەیداکردنی خۆراک بووەو سەرەتا شەمپانزی ئەم کارەی دژی گیانەوەرەکانی تر کردووەو مرۆڤی بەرایی چاوی لێکردووەو لەوێوە دەستی کردووە بە کوشتن لەپێناوی خواردندا، تەنانەت هاوڕەگەزانی خۆی بۆ هەمان ئامانج‌و کۆمەڵێك ئەنجامی لەوەش ئەولاتر کوشتووە. ئیتر خواردنی گۆشتی مرۆڤ چەندین ئامانجی جۆراوجۆری هەبوو، لەوانە: - پێویستبوونی خۆراک لە ماوەی قاتوقڕییدا. - هەندێك لە هۆزەکان هەروەک ئاژەڵی بەرایی ماونەتەوە. - زێدەڕۆییکردن لە ئازاردانی دوژمناندا، وەک جۆرە تۆڵەکردنەوەیەکی قێزەوون. - هەندێک سروتی ئاینیی تایبەت. لەگەڵ ئەوەشدا، دیاردەی خواردنی گۆشتی مرۆڤ بە دێرینان‌و بەراییەکان‌و گیانەوەرەکانەوە نەوەستاوە، بەڵکو هەتا سەردەمی نوێش هاتووە، گەرچی هەر وەک دیاردەیەکی دزێو و نەفرینلێکراو ماوەتەوەو وەک قێزەونترین شێوەی توندوتیژیی ناو مێژوو سەیری دەکرێت‌، وەک چەند حاڵەتێکی دەگمەن‌و دابڕاویش ماوەتەوە. کەچی کەس باسی ئەوانە ناکات کە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ گۆشتی مرۆڤ دەخۆن، وەک بەرهەمهێنەران‌و بازرگانانی چەک، کە بژێویی خۆیان، سامانەکانیان بە دروستکردنی ڕۆکێت‌و بازاڕگەرمیدان بە ئامڕازە جۆراوجۆرەکانی جەنگ‌و دەستڕەنگینیکردن لەداهێنان‌و دروستکردنیاندا، کەڵەکە دەکەن. هەروەها لەڕێگای هەڵگیرساندن و نانەوەی جەنگ‌و ململانێکانەوە، تێکدەکۆشن بازاڕ بۆ چەکەکانیان پەیدا بکەن. کەواتە سێ هەڵوێستی جیا بەرامبەری چەک هەیە: هەڵوێستی بەرهەمهێنەر کە دەیەوێت بەرهەمەکەی پێش بخات‌و بڕەکەی زیاد بکات، بەوەش بەکارهێنەری زیاتری هەبێت، بەئاسانی ساغی بکاتەوە، بۆ ئەمەش دەیەوێت کەشو‌هەوای لەبار بۆ جەنگ‌و ململانێکان بەشێوەی جۆراوجۆرو پاساودراو بسازێنێت، جارێک لەژێر دروشمی نەتەوایەتی و جارێکی تر لەژێر دروشمی ئاینیداو جاری واش هەیە لەژێر سایەی دروشمە هاوچەرخەکاندا دەبێت وەک جەنگ لەپێناو دیموکراسیدا کەئەمریکا هەڵیگیرساندو بەهۆیەوە عیراقی داگیرکردو فەرهودی کردو هێشتاش هەر خەریکێتی. هەڵوێستی دووهەمیش لە چەک، هەڵوێستی ئەوانەیە کە دەستدریژییان کراوەتە سەر، ئەوانیش ڕاستەوخۆ هانا دەبەنە بەر هەمان سەرچاوەی دەستدرێژییکەر بۆ بەدەستهێنانی هەمان چەک بۆ وەڵامدانەوەی دەستدریژییەکە، بەمە ئەوانیش ئەگەر بە ئەنقەستیش نەبێت، بەشداریی دەکەن لە بەدیهێنانی ئامانجەکانی ئەوەی ململانێکەی دروستکردووە، واتە ئەو خاوەن بەرژەوەندییەی لە خوڵقاندنی بازاڕی بەکارهێنانی چەک سودمەندە کە خۆی بەرهەمهێنەرو ڕەواجپێدەرێتی. هەڵوێستی سێهەمیش بریتییە لە بەرهەمهێنەری جیاوازی چەک، بە جیاوازیی هەڵوێستی ئەوەی پێویستی پێیەتی لەوانەی دەستدرێژییان کراوەتە سەر، ئەمانە بە دیدەڕۆشنی‌و زرنگیی خۆیان، دەرفەت لە کیسی دروستکەرانی چەک دەدەن و بەشدار نین لە بەکارهێنانی بەرهەمی ئەواندا تا هەم خەڵک بکوژن‌ و هەم خۆیان لە بەرژەوەندیی گەشەکردنی پیشەسازیی مەرگ‌ و دەوڵەمەندبوونی خاوەنەکانیدا بمرن، ئەوانەی لەسەر حیسابی خوێنی ئەوانیتر دەوڵەمەند دەبن‌ بێ ئەوەی لەخوێنەکەی نزیک ببنەوە، هەربۆیە دەبینین دەوڵەتە ئیمپریالیستییەکان چەک بەرهەم دەهێنن‌و بایی ملیارەهای لێ هەناردە دەکەن بۆ دەرەوەی خۆیان، هەرگیز خۆیان بەکاری ناهێنن مەگەر لەسەر حیسابی خەڵک بێت‌و لە جەستەو خوێنی کەسانی تردا تاقی بکەنەوە. کەواتە، گەلە مەزنەکان دەتوانن چەک بۆ خۆیان پەیدا بکەن، واش بکەن ببێتە چەکی دەستی ئازادیخوازان‌و ئازادی، بەمجۆرەی خوارەوە: - داکۆکی لە پرسێکی ڕەوا بکات کە کۆمەڵ بگرێتەوە نەک دەستەو تاکەکان. - ژیان نەک مەرگ ئامانجی سەرەکیی بێت - تێبکۆشێت بیرۆکەکە لەناو ببات نەک کوشتنی پێڕەوکەرانی - تیبکۆشێت بۆ فراوانکردنەوەی بەرەکەی لەتوێی بەزاندنی بەرەی دوژمنان لەڕووی هزرو ڕەفتارەوە. - باوەڕی بە مافی ژیان بۆ مرۆڤەکان و بە یەکسانی هەبێت، بەجۆرێک مافی کەس لەسەر حیسابی کەس نەدات. ناشێت ئەم سیفەتانە بلکێنرێن بە چەکی مەرگەوە کە ئیمپریالیستەکان بەرهەمی دەهێنن، ئەوانەی بانگەشەی وێرانکاریی‌و تاڵانکردنی سامانی گەلان و کۆنترۆڵکردنی چارەنوسیان دەکەن. بۆیە بەرهەمهێنانی چەکی بەدیل کە سەر بە بنەماکانی ئازادی‌و ماف بێت، کردەیەکی پێویستە بۆ خنکاندنی ئیمپریالیستە ڕەتێنەرەکان و لەناوبردنی ئامانج‌و پلانەکانیان. گاندی توانی لە هیندستان ئەزمونێکی زیندوو و ڕاستەقینە لەسەر توانای گەلان بۆ بێدەنگکردنی چەکی ئیمپریالیستان‌و زەوتکردنی توانای بەکارهێنانی پیشەسازیی مەرگ و لێسەندنەوەی توانای وێرانکردنی ئیرادەی گەلان، خستە ڕوو. بەرهەمهێنەران و ڕەواجپێدەرانی چەک دەخوازن بازاڕو کەشوهەوای گونجاو بۆ خستنەبازاڕی بەرهەمەکانیان بخوڵقێنن، لەو پێناوەشدا هانی شەڕو شۆڕو پێشێلکردنی مافەکانی گەلان دەدەن، خواستیشیان لەوە تەنها قۆرخکردنی خێروبێری زەوی نیە، بەڵکو خستنەبازاڕی کاڵای مەرگ کە خۆیان بەرهەمی دەهێنن، مەترسیدارترین شتیش لەمەدا ئەوەی کە باش دەزانن دەستدرێژیکردن کاردانەوەی دەبێت، واتە دیسان بەرهەمەکانی خۆیان بەهەمان ئەو گەلانە دەفرۆشنەوە کە بۆ داکۆکیکردن لە مافەکانیان تێدەکۆشن، بەوەش ئەو گەلانە بێ خۆاستی خۆیان دەکەن بە بەکارهێنەرێکی دیکەی مەرگ لە توێی بەرهەمەکانی ئەوانەوە. ئەو گەلانەی درک بەو هەقیقەتە ناکەن، دەبن بە بەکارهێنەرێکی گەمژەی بەرهەمی دوژمنانیان، جا بۆ ئەوەی لەگەڵ خۆیاندا ئاشت ببنەوەو بتوانن ڕۆڵی کاڵای ئەوان بسڕنەوە، دەبێت هێزە خیرخوازەکان چەکی خۆیان دروست بکەن تا لەبەرامبەری چەکی مەرگ‌و وێرانکارییدا بەکاری بهێنن. پێویستە ئەم چەکەش خودی مرۆڤ بێت کە بەرهەمهێنەرانی مەرگ ناتوانن زەفەری پێ ببەن، بەوەش مرۆڤی زیندوو، بە واتای مرۆڤی دەستەجەمی خۆی دەبێتە چەکی هەق‌و چاکە لە بەرامبەر چەکەکانی ستەم‌و خراپەو هاوەڵانیدا، چیتر چەکە مردووەکان ناتوانن بەسەر ژیان‌و لایەنگیرانیدا زاڵ ببن، مادام ئەوان بڕیاریان داوە خۆیان و بۆ خۆیان سەرکەوتن دروست بکەن. ئیمپریالیستە ڕەتێنەرەکان دوژمنت بۆ دروست دەکەن، پاشان چەکت پێ دەفرۆشن تا خۆت بپارێزیت، ئینجا هانت دەدەن هێرش بکەیتە سەری، جۆرەها ڕێگەش دەدۆزنەوە تا هەمان چەک بەویش بفرۆشن. ئەمانە لیبیاو سوریاو عیراق و یەمەنیان وێران کردووەو چەند توانیویانە چەکیان لێ فرۆشتووەو دەوڵەتانی وەک سعودییەو دەوڵەتانی کەنداویشیان ناچارکردووە دەسبەرداری چەکەکانیان ببن و وەک یارمەتی بیدەن بە گروپەکانی ناو ئەو دەوڵەتانە، بەوەش خۆیان بینییەوە کە ناچارن چەکی نوێ بۆ خۆیان بکڕن تا لە دوژمنێکی وەهمیی نوێ کە دەسکردی ئیمپریالیستان خۆیانە، بیانپارێزێت. بەمجۆرە، هەر کە ڕۆڵی دوژمنێک لاواز دەبێت، یەکێکی دیکەت بۆ دەخەنەوە تا بە چەکی ئەوان شەڕی لەگەڵ بکەیت، ئەویش خۆی دەبینێت ناچارە وەڵامت بداتەوەو هەر چەکی ئەوان بەکاربهێنێت، لەهەردوو حاڵەتەکەشدا ئەو ئیمپریالیستانە سودمەندن و باقی گەلانی زەمین‌و نەتەوەکانیان دەبنە مادەیەک بۆ کەڵەکەکردنی سامان، گەرچی ئەنجامەکەش مەرگی هەردوولای بەگژیەکداچوو بێت، چونکە جەنگ هەمان ئەو کالایەیە کە ئەوان بەرهەمی دەهێنن.