قەیرانی ئاو... راو بۆچوونی جیاواز دەربارەی دروستکردنی بەنداو و دەریاچەکان هەن

وتەبێژی بەناوی وەزارەتی کشتوکاڵ ئەندازیار حەمید نایف ئاماژە دەدات بەپێویستبوونی بونیادنانی بەنداو و دەڵێت "عێراق لەدانانی ستراتیژییەتێکی پێشکەوتوو بۆ ئاو زۆر دواکەوتووە، لەرێگەی کۆکردنەوەی باران و دروستکردنی بەنداو بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەو بڕە ئاوەی کە پێیدا تێپەڕدەبێت، بێجگە لەداپۆشینی رووبارەکان و فەراهەمکردنی ئاو بۆ جوتیاران بەغدا. بەشیر خزعەل وەرگێرانی/ صباح کوردستان لەنێو راپۆرتی هۆشداریدەردا دەربارەی تەشەنەکردنی قەیرانی ئاو لە ناوەڕاست و باشوری عێراق و بەشێوەیەکی راستەوخۆ کاریگەری بەسەر ژیانی هاوولاتیاندا، پەڕلەمانتاران و دیپڵۆماتکاران داوا دەکەن ریوشوێنی بەپەلە بگیرێتەبەر لەپێناو دانانی پلان بۆ چارەسەری قەیرانی ئاو لەلایەن حکومەتەوە، هەروەها داوادەکەن لە نەتەوە یەکگرتووەکان داوا لەسەر وڵاتانی دراوسێ تۆماربکەن بۆ ئەوەی ناچاربکرێن بەپێی یاسای نێودەولەتی لەدانوستانی پێدانی بەشەئاوی تایبەت بە عێراقدا ئامادەبن. لەکاتێکدا لیژنەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی پەڕلەمان هۆشداریدەدات ناوچەی هۆڕەکان لەلیستی کەلەپوری جیهانیدا دێتەدەرەوە کە عێراق دوای هەوڵ و ماندوبوونێکی زۆر توانیویەتی بەدەستیبێنێت. و لەگەڵ کەموونی باران و ئەو زیانە گەورەیەی کە جوتیاران پێیاندەگات و کاریگەری خراپی بەسەر پڕۆژە زیندەگییەکاندا هەندێك لە شارەزایان نیگەرانی خۆیان دەردەبڕن لە بەردەوامبوونی ئەو قەیرانە لە ساڵانی داهاتوودا. ستراتیژییەت چارەسەرکردنی کەمئاوی لە هەردوو رووباری دیجلە و فورات و فەراهەمکردنی بڕە ئاو بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە کشتوکاڵی و بەکارهێنانەکانی دیکەی پێویست لە وەرزی هاویندا پێویستی بەبوونی ستراتیژیەتێكی درێژخایەن هەیە، بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی کەمئاوی و دۆزینەوەی چارەسەری ئالتەرناتیڤی هەمیشەیی رێگە نەدات عێراق بکەوێتە ناو قەیرانی وشکەساڵی خنکێنەر. بەهۆی کەمی ئاوەوە رووبەرێکی زۆری زەویی کشتوکاڵی لە شارەکانی عێراق زیانێکی گەورەیان پێگەیشتووە، هاوکات جوتیاران بەدەست کەمی بەرهەمی ئاژەڵی دەناڵێنن، بەوپێیەی هەندێك لە ئاژەلەکان پشت بەو رووبەرە ئاوییانە دەبەستن کە لە هاویندا وشك دەبن، حەمید سەید گاگع (٤٥)ساڵ کە لەدەوروبەری شاری بەغدادا زەوی کشتوکاڵی هەیە، دەلێت "کەمئاوی گرفتێکی هەمیشەییە دەبیتە هۆی کەمبوونی رووبەرێکی گەورەی زەوییە کشتوکاڵییەکان، و هەندێك خاوەن بیستان پەنایان بردووەتە بەر بیرۆکەی گۆڕینی زەوییە کشتوکاڵییەکانیان بۆ زەوی نیشتەجێکردن یان پەراوێزخستنیان و بەجێهێشتنیان تا دەبیتە زەوییەکی رووت ئەگەر پیویستیان بە داهاتەکەی نەبێت". شەڕەکان جوتیارێکی دیکە لە پارێزگای ناسرییە هێما بۆ ئەوە دەکات کە کەمئاوی بووەتە هۆی روودانی ناکۆکی عەشایەری لە نێوان جوتیاراندا بەهۆی ئەوەی لەسەر ئەو بڕە ئاوە تەرخانکراوەی کە دانراوە بۆ ئاودانی زەوییەکانیان رێکناکەون، و هەندێك لە رووداوەکانیش گەیشتوونەتە ئاستی یەکترکوشتن، عەدنان فرەیەح (٤٩ ساڵ) کاری بەرهەمهێنانی دانەوێڵە دەکات ئاماژەیدا بە زەرورەتی دابینکردنی ئاو بۆ ناوچەکانی هۆڕەکان بەشێوەیەك ببێت بە کاری لەپێشینەی دەوڵەت، چونکە بایەخ نەدان بەبابەتی ئاو قەیرانی نوێی بێکاری دەخولقێنێت و هەزاران دۆنم زەوی کشتوکاڵی دەکات بەبیابان، لەگەڵ زیادبوونی خواست لەسەر هاوردەکردنی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان، و بەردەوامبوونی کۆچی جوتیاران رووە و شارەکان و زیادبوونی بێکاریی. بەنداوەکان راوێژکاری وەزارەتی دەرامەتە ئاوییەکان ڤافر عەبدوڵلا حوسێن وتی "توێژینەوە و خوێندنەوەیەکی ستراتیژیمان لەبەردەستدایە لەماوەی چوار سالدا و لە ٢٠١٥دا بەمەزەندەی دارایی ٣٥ ملیار دۆلار دانراوە، و تەواوی ستراتیژییەتەکانی پێشخستنی ئیدارەدانی دەرامەتە ئاوییەکانی عێراق دانراوە تاکو ساڵی ٢٠٣٥، و ساڵانە بەبڕی نزیکەی ٤ ملیار دۆلار تێچووی کەرتی ئاوی دەرامەتە ئاوییەکان دەستنیشانکراوە، بەڵام ئەم بابەتە بەهۆی نەبوونی پارەوە پەکدەخرێت". وتیشی "یەکێك لە گرنگترین ئەو پێدراوانەی کە ئەو ستراتیژییەی لێوەبەرهەمهاتووە، بەهیچ شێوەیەك پێویست نەبوونی دروستکردنی بەنداوی دیکەیە لە عێراقدا، توانای ئەمبارکردنی ئاومان هەیە بۆ زیاتر لە ٨٠ ملیار مەتر سێجا، بەمەش دەتوانرێت پێشوازی بکرێت لە گەورەترین شەپۆلی لافاو ئەگەر لە مێژووی عێراقدا رووبدات، بێجگە لەوەی بەنداوەکانی ئێستا کە بریتین لە بەنداوی حەدیسە و عوزێم و موسڵ و هی دیکەم هەروەها هەردوو دەریاچەی حەبانییە و سەرسار لەتوانایاندا هەیە بڕە ئاوێكی زۆر لەخۆبگرن، بەو شێوەیەش بێت پێویستیمان بە بونیادنانی بەنداوی دیکە نابێت، لەوەی کە تایبەتە بە پێویستی دامەزراندنی دەریاچەی دەستکردی وەك هەردوو دەریاچەکەی حەبانییە و سەرسار، حوسێن تیشکی خستە سەر ئەوەی عێراق ساڵانە لەدەرەنجامی بەهەڵمبووندا ٩ ملیار مەتر سیجا ئاو لەدەست دەدات، لەبەرئەوە پێویستیمان بە رووی دیکەی ئاو نییە ئەو رێژەیە بەرزبکاتەوە. رای جیاواز لە راو بۆچوونێکی جیاواز لەوەی وەزارەتی دەرامەتە ئاوییەکان، وتەبێژ بەناوی وەزارەتی کشتوکاڵ ئەندازیار حەمید نایف ئاماژە دەدات بەپێویستبوونی بونیادنانی بەنداو و دەڵێت "عێراق لەدانانی ستراتیژییەتێکی پێشکەوتوو بۆ ئاو زۆر دواکەوتووە، لەرێگەی کۆکردنەوەی باران و دروستکردنی بەنداو بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەو بڕە ئاوەی کە پێیدا تێپەڕدەبێت، بێجگە لەداپۆشینی رووبارەکان و فەراهەمکردنی ئاو بۆ جوتیاران"، جەختیشیکردە سەر پێویستبوونی دانانی ستراتیژیەتێك بۆ وەبەرهێنانی ئاوی ژێر زەوی بەشێویەکی نموونەییتر لە وڵاتدا. تاکو بڕی دیکەی زۆرتر ئاو بەردەست بکات، عێراق بەگەورەترین وڵات دادەنرێت لەوە ئاوی ژێر زەوی کۆنتڕۆڵ نەکراوی هەیە". كارەساتێکی ژینگەیی ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاودێری لە پەڕلەمان عەلی بودەیری هێما بۆ ئەوە دەکات کە "عێراق لەبەردە کارەساتێکی ژینگەییدایە بەهۆی کەمئاوییەوە، کە دەبێتە هۆی وەستانی پڕۆژەکانی بونیادنان لە عێراقدا، ئەوەی کە پێویستە حکومەت لەبارەیەوە رێوشوێنی بەپەلە و ورد بگرێتەبەر بەپێی پلان بۆئەوەی ئەم قەیران ژینگەییە تێپەڕێنێت". بودەیری وتیشی "قەیرانەکە لەم هاوینەدا دەردەکەوێت چونکە لایەنی تورکی (بەنداوی ئەلیسۆ) دەگرێتەوە، ئەو کارەش دەبێتە هۆی کەمئاوییەکی مەترسیدار ، و پێویستە وەزارەتی دەرەوە هەموو توانای خۆی بخاتەگەڕ لەپێناوگەیشتن بەچارەسەرکردنی قەیرانی ئاو و دانوستان لەوەی کە تایبەتە بە بەشە ئاوی عێراقەوە". هەروەها وتی "یەکیك لە هەڵەکانی وەزارەتی دەرامەتە ئاوییەکان ئەمبارنەکردنی ئاوی زیادەبووە، بەهەمان شێوە هەڵە بووە لە گواستنەوەی ئاوی ئەمبارکراوی بەنداوەکانی عێراق بۆ ناو هۆڕەکان، کە دەبوو بەر لە پڕکردنی هۆڕەکان لەگەل لایەنی تورکیدا هەماهەنگی بکات". باسی لەوەشکرد کە "لایەنی تورکی وەڵامی داواکارییەکانی عێراقی داوەتەوە، ئەوەی کە عێراق لەو بڕوایەدایە هۆڕەکان پڕبکاتەوە هیچ نییە بێجگە لە ئاوی زیادە لەکاتی پێویستدا، لایەنی تورکیش بەشێویەکی ئابووریانە یان لەژێر رەشماڵی سوودمەندبوونی دوولایەنە مامەڵە لەگەڵ بابەتەکە دەکات". بودەیری لەدرێژەی قسەکانیدا وتی "ناوچەکانی عێراقی ناوەڕاست بە دەشتی لیتەیی ناسراون، لەبەرئەوە پەنابردن بۆ بیر چارەسەرێکی شکستخواردووە، ناکرێ ئەو ئاوە بۆمەبەستی ماڵ و خواردنەوە بەکاربێت"، داواشی لە حکومەت کرد رێوشوێنی بەپەلە بگرێتەبەر بۆ دروستکردنی بەنداو و بەرەوپێشبردنی ئەو ئامرازانەی کە بەشێوازی نوێ لە بواری ئاو و ئاوەڕۆدا بەکاردەهێنرێن، چونکە ئەوەی کە ئێستا هەیە زۆر کۆنە و لەساڵی ١٩٥٠ەوە کاری پێدەکرێت". هێماشی بۆ ئەوەکرد کە "ئیمزانەکردنی پەیماننامەی هیلسنکی لەلایەن وەزارەتی ژینگەی عێراقەوە کە تێیدا مافی رووبار و دەرامەتە ئاوییەکان مسۆگەر دەکات لە ئێستادا کارەساتێکە ئەنجامەکانی رەنگدانەوەی بەسەر واقیعی عێراقیدا دەبێت". پرسی هۆڕەکان ئەندامی لیژنەی پەیوەندییەکانی دەرەوە لە پەڕلەمان هیلال سەهلانی وتی "قەیرانی کەمی ئاو بەشێوەیەکی گشتی مەترسیدارترین رووداوە روبەڕووی عێراق دەبێتەوە، هەستیاری ئەو دۆسیەیە لە گۆڕەپانی عێراقیدا لە بودجەی گشتی و ناکۆکییە سیاسییەکانی دیکە کەمتر نییە، چونکە هەڕەشە لە ئایندەی ژینگەی هۆڕەکانی عێراق و تەواوی زەوییە کشتوکاڵییەکانی پارێزگاکانی باشور و فوڕاتی ناوەراست دەکات. سەهلانی لە راگەیەنراوێکدا هۆشداریشیدا لەوەی عیراق زوو بێ یا درەنگ ئەوە لەدەست دەدات هۆڕەکان بکەونە ناو لیستی کەلەپوری جیهانی بەهۆی تێکچوونی قەیرانی ئاو. روونیشیکردەوە کە "دۆسییەی ئاو پرسێکی تەواو جێبەجێکارییە پەیوەندارە بە لایەنە حکومییەکانەوە، بەلام پەڕلەمان سەرگەرمی دارشتنەوەی بڕیارێکە حکومەت رادەسپێرێت". جەختیشیکردە سەر ئەوەی کە "دۆسییەی ئاو لە ئەجێندای کۆبوونەوەکانی لیژنەکانی پەڕلەمان لەگەڵ لایەنە جێبەجێکارە پەیوەندارەکاندا وەك بابەتێکی کراوە دەمێنێت". ئاماژەشیدا بەوەی کە "بۆچوونێك هەیە بۆ میوانداریکردنی وەزیرە پەیوەندارەکان لە کۆبوونەوەکانی لیژنە پەڕلەمانییەکان ئەگەر لە دانیشتنەکانی پەڕلەماندا ئامادە نەبوون"، سەهلانی داواشی لە حکومەت کرد "دەربارەی زەرورەتی هاوبەشی و دادپەروەری لە دابەشکردنی ئاودا رێککەوتنی هاوبەش لەگەڵ ولاتانی دراوسێدا ئیمزابکات پشت بە پرۆتۆکۆل و پەیمان نێودەوڵەتیەکان ببەستێت". پەیماننامەی هیلسنکی لای خۆیەوە پەڕلەمانتار ئەسکەندەر وەتوت لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا وتی "قەیرانی ئاو وایکردووە سەدان خانەوادەی جوتیاران زەوییەکانیان جێبهێڵن و رووبکەنە شارەکان، ئەمەش بووەتە هۆی بێکاری و دابەزینی ئاستی بژێوی و ئابووری". روونیشیکردەوە کە کۆنگرەی نێودەوڵەتی ساڵی ١٩٦٦ کە لە هیلسنکی بەسترا پارێزگاری لە دابەشکردنی ئاوی نێوان ولاتانی دراوسێ دەکات، بەڵام عێراق نەچووەتە ناو کۆنگرەکە و ئەو پەیماننامە تایبەتە". وتیشی "یاسای نێودەوڵەتی لەگەڵ مافە ئاوییەکانی عێراقدایە، و پێویستە لەسەر حکومەت لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا داوا تۆماربکات بۆ ناچارکردنی وڵاتانی دراوسێ لەپێناو دانوستانی و پێدانی مافی ئاوی عێراقدا ئامادەبن، داواشی لە حکومەت کرد "لەرێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابوریی نێوان عێراق و ئەو ولاتانەوە فشاریان بخاتە سەر". پەتاکان ئەندامی لیژنەی تەندروستی و ژینگە حەسەن خەڵاگی دەڵێت "ئەو قەیرانە ئاوییەی کە روو لەعێراق دەکات کاریگەری خراپ بەسەر چەندین لایەنی ژیاندا جێدەهێڵێت بەتایبەتی بەسەر ژینگەی عێراقدا، و زنجیرەی ژینگەیی ئاماژەدەدەن بە کاریگەریکردنە سەر لایەنی تەندروستی لەکاتی روودانی هەر کەموکورییەك تێیدا و کەمبوونی ئاو هاوکار دەبێت لە بڵاوبوونەوەی هەندێك جۆری پەتا دا بەهۆی کەمبوونی رووبەری سەوز" داواشی لە حکومەت کرد "چارەسەری خۆپاراستن دابنێت، و کاربکات بۆ کۆکردنەوەی هەموو هەولەکان لەپێناو چارەسەرکردنی دۆخەکە و روونەدانی قەیرانی ئاو.